Ο Μύθος και ως ουτοπικό πλεόνασμα

Αλίευσα ένα εξαιρετικό κείμενο από το Πολιτικό Καφενείο και το παραθέτω. Το προσυπογράφω σε μεγάλο βαθμό και σίγουρα εντάσσεται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για την Αριστερά.



Ο Μύθος και ως ουτοπικό πλεόνασμα

του Δημήτρη Αργυρού



Οι άνθρωποι είναι όντα που εξ αρχής προσπάθησαν να ερμηνεύσουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το υλικό κόσμο που ζούσαν. Δίνοντας ένα νόημα στην ύπαρξη τους, προσπαθώντας να νοηματολογήσουν τις υπερβατικές και υπερβατολογικές εμπειρίες που πάντα ήταν μέρος της ανθρώπινης κληρονομιάς. Στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ο Μύθος.
Φυσικά στην υπερμοντέρνα και κατά πολλούς μεταμοντέρνα εποχή μας ο Μύθος δεν θεωρείται παρα ένας κατώτερος τρόπος σκέψης που έχει παραμεριστεί από τον ορθό λόγο. Αλλά σε αυτό το σημείο αρχίζουν τα ερωτήματα. Πόσο «ορθολογικότητα»υπήρξε στο «Άουσβιτς» και στα «γκουλάγκ»; Τι είδους ορθό λόγο καθρεφτίζουν τα «Γκουαντανάμο»;; Ποιος Ορθός Λόγος είναι αυτός που επιτρέπει 200 ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη να έχουνε περιουσία όσο η Αφρική, η Ασία και η μίση Ευρώπη, ενώ την ίδια στιγμή 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι να «ζούνε»[;;] με ένα και δυο δολάρια την ημέρα;;;
Και από την άλλη πόσο ορθολογιστική είναι αυτή η ολοκληρωτική φετιχοποιημένη εμπορευματοποίηση του κόσμου μας; Μήπως εν τέλει στην θέση των θρησκευτικών και πνευματικών Μύθων μπήκαν οι Μύθοι της οικονομικής ανάπτυξης , της τεχνολογικής τελειοποίησης και της ατομικιστικής καλοπέρασης;
Μήπως ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει δίχως Μύθους , μήπως οι Μύθοι είναι τα αναγκαία εργαλεία για να δομηθεί μια πνευματική και μετα- υλική ενότητα των ανθρώπων; Με την γλώσσα του Κ. Παπαϊωάνου: «..ο μύθος υπερβαίνει την εκμηδενιστική εμπειρία των συμβόλων του θανάτου και εξαγγέλλει την παρουσία μες στο τραγικό ενός νοήματος ενός «μάθους» με το οποίο ο άνθρωπος ξαναβρίσκει την ταυτότητα του την παρουσία μιας δύναμης που αναγκάζει τον άνθρωπο να ξαναβρεί την κλίμακα του: της «δίκης».. Αν μέσα στο τραγικό ο άνθρωπος χάνεται μες το ίδιο του τον εφιάλτη, μέσα στις δαιμονικές του μεταμφιέσεις, ο τραγικός Μύθος , με την παντοδυναμία του «πάθους-μάθους», υπερβαίνει και υπερνικά το μηδέν και το καταστροφικό πεπρωμένο που φέρνουν μέσα τους οι ήρωες που συμβολίζουν το τραγικό..».
Δηλαδή όσο λείπει η ενότητα από την κοινωνική και ιστορική ζωή μας , όσο περισσότερο ο άνθρωπος στην ολότητα του θρυμματίζεται στην συνείδηση μας σ’ ένα πλήθος από αναρχούμενες εικόνες, όσο περισσότερο λείπουν από τον άνθρωπο η ψυχή και το πνεύμα που θα του επιτρέψουν να υπερνικήσει τις αντιφάσεις μες στις οποίες ζει, τόσο οι θεωρίες του διαφωτισμού επιτείνουν την πνευματική σύγχυση και δυναμώνουν τον σύγχρονο Μηδενισμό.
Ή ισχύει πως ο Μύθος με το ουτοπικό πλεόνασμα που κουβαλούσε και το έκφραζε με ένα συμβολικό λόγο άνοιγε το δρόμο σε ένα απελευθερωτικό λόγο. Δηλαδή με αυτό τον τρόπο να συναντήσουμε τον Ε. Μπλοχ αναδεικνύει τον κρυμμένο θησαυρό των μη- σύγχρονων αντιφάσεων, μια θεωρητική κατάκτηση που τον έφερνε κοντά στην ανισομερή και συνδυασμένη ανάπτυξη του Λ. Τρότσκι. Είναι χαρακτηριστικό πως σε μια εποχή που οι Ναζί χρησιμοποιούσαν το Μυθικό στοιχείο για να σαγηνέψουν τις μάζες ο Ε. Μπλοχ πίστευε την δυνατότητα να διασωθεί ο μύθος από την ναζιστική κηλίδα – με την προϋπόθεση να φωτιστεί από το «ουτοπικό φως του μέλλοντος». Ο Ε. Μπλοχ διαβάζει τους Μύθους και τις πνευματικές και θρησκευτικές παραδόσεις από μια απελευθερωτική αντίληψη και τους στρατεύει στο πρόταγμα της κομμουνιστικής απελευθέρωσης. Έχουμε μια επιστροφή και αναφορά σε προκαπιταλιστικές αξίες, στην εμμονή στις άξιες των αιώνων που θεωρούνταν σκοτεινοί(μεσαίωνας).Με αναφορές σε «θρησκευτικές παραδόσεις-ιουδαϊκές και χριστιανικές, αιρετικές και μυστικιστικές…Βέβαια πρόκειται για μια «αθεϊστική θρησκεία» ή μια θρησκεία εκκοσμικευμενή, αλλά που δίδει στην θεωρία του της σοσιαλιστικής επανάστασης μια μοναδική χιλιαστική ποιότητα.
Κατανοούμε πως η εξέλιξη από τον Μύθο στο Λόγο κάθε άλλο παρά μια αυτονόητη και αυτόματη διαδικασία υπήρξε. Καθώς το ζήτημα είναι πιο πολύπλοκο και είναι βέβαιο ότι δεν το λύνουμε περνώντας ως σημείο αναφοράς μιαν γραμμική πρόοδο που θα οδηγούσε από τον προ-Λόγο στον πραγματωμένο Λόγο.
Πρέπει λοιπόν όχι μόνο να αρνηθούμε την εικόνα μιας γραμμικής εξέλιξης, αλλά και να πλουτίσουμε με αποχρώσεις αυτά τα σχήματα αλληλουχίας ή ασυνέχειας.. Αυτό που ξεκινάει εν μέρει κρατάει μέσα του εκείνο ενάντια στο οποίο ξεκινάει και αυτό που διαρρηγνύει τους δεσμούς του ενσωματώνει επίσης στοιχεία εκείνου, από το οποίο θέλει να διαχωριστεί.
Ο άνθρωπος ζει τόσο με τον μύθο όσο και με τον λόγο. Το ένα δεν αποκλείει το άλλο. Αντίθετα το ένα απαιτεί το άλλο αλλιώς το ίδιο θα καταρρεύσει. Δεν μπορεί να υπάρξει Μύθος δίχως Λόγο. Και δεν μπορεί να υπάρξει Λόγος χωρίς Μύθο. Με την σχεδόν μεσσιανική γλώσσα του νεαρού Χέγκελ : «Διαφωτισμένοι και αδιαφώτιστοι πρέπει λοιπόν να δώσουν τα χέρια, η μυθολογία πρέπει να γίνει φιλοσοφική και να κάνει τον λαό έλλογο και η φιλοσοφία πρέπει να γίνει μυθολογική για να κάνει τους φιλοσόφους ευαίσθητους. Καμία δύναμη δεν θα καταπιέζεται πλέον, θα βασιλεύει καθολική ελευθερία και ισότητα των πνευμάτων….» .

Φυσικά είναι πλέον γνωστό πως η μερικότητα του ορθολογισμού και το μπλοκάρισμα του Διαφωτιστικού απελευθερωτικού προτάγματος γλήγορα οδήγησε στην «μυθολογία του επιστημονισμού και του τεχνοκρατισμού», στο κυρίαρχο ιδεολόγημα του όψιμου καπιταλισμού. Ενώ απέναντι σε αυτό τον τεχνοκρατικό οικονομισμό, εμφανίζεται η αντίδραση ενός μύθου δίχως λόγο.
Μιας μυθολογίας του ανορθόλογου. Ενός μυστικιστικού συγκρητισμού, που ψάχνει στις διάφορες πνευματικές παραδόσεις την σωτήρια της ψυχής. Μια συχνά υγιής, αντίδραση των ανθρώπων που η καρδιά τους ζει σε ένα κόσμο δίχως καρδιά και το πνεύμα τους σε μια εποχή δίχως πνεύμα.

Πρόκειται για το δίχως άλλο για δυο εκφράσεις του μερικού που συγκρούεται και διαχωρίζεται από τα υπόλοιπα τμήματα του καθολικού και όπως είναι γνωστό κάθε μερικό που θέλει να παίξει το ρόλο του καθολικού καίγεται μαχόμενο, αποσαθρώνοντας τις αντιθέσεις και την ενότητα τους. Ένα τέτοιο φαινόμενο υπήρξε ο Ναζισμός στο 20ο αιώνα
Κάνοντας ένα αναγκαίο διαχωρισμό -ανάμεσα «διδακτικό μύθο» που μας νουθετεί και μας διαπαιδαγωγεί και μιας «μυθολογίας της ιδεολογίας»- μπορούμε να αναρωτηθούμε εάν στις μέρες μας ο Μύθος μπορεί να παίξει ρόλο στην χειραφέτηση του ανθρώπινου πολιτισμού; Με σκοπό να πετάξουμε τις αλυσίδες για να χαρούμε τον ανθό των λουλουδιών και όχι απλώς για να ξεγυμνώσουμε τις αλυσίδες από τα φανταστικά λουλούδια που της σκέπαζαν, με κίνδυνο να κουβαλά ο άνθρωπος τις αλυσίδες του δίχως το παραμύθι του πνεύματος. Αναζητώντας το «Σάββατο των Σαββάτων», την έξοδο των καταπιεσμένων από την καπιταλιστική «Αίγυπτο».
Για τις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού δεν είμαι καθόλου μα καθόλου βέβαιος. Ο ολοκληρωτικός καπιταλισμός έχει δηλητηριάσει με την «μυθολογία του εμπορεύματος» κάθε ικμάδα ζωής και πολιτισμού. Οι Μύθοι ως φολκλόρ και ως οντολογική δραστηριότητα επιβεβαιώνουν και δεν καταπολεμούν την καθολική απομάγευση αυτού του κόσμου. Το «αυτό – που – δεν υπάρχει – ακόμη»(Ε. Μπλοχ) μπορεί να προέλθει μόνο μέσα από μια εκ νέου ρομαντικό /αντικαπιταλιστική και μεσσιανική- δίχως να είναι μεταφυσική - προσέγγιση των πλούσιων επαναστατικών παραδόσεων των καταπιεσμένων.
Αντίθετα στην ανισομερή περιφέρεια του καπιταλισμού οι Μύθοι και οι πνευματικές παραδόσεις είναι δυνατόν να εκφέρουν και να εκφράζουν ουτοπικές και ανατρεπτικές αναζητήσεις των καταπιεσμένων. Αυτό βέβαια είναι αναγκαίο να συνδυαστεί με ένα σύγχρονο και καινοτόμο απελευθερωτικό πρόγραμμα. Γιατί έχει δίκαιο ο Β. Μπένγιαμιν όταν «Είδε τις μυθικές εικόνες ως ενότητες αντιθέτων που περιέχουν ταυτόχρονα «ουτοπικά» και «κυνικά» στοιχεία, κατά την έκφρασή του, ανεκπλήρωτες προσδοκίες των καταπιεσμένων και ζοφερές χειραγωγήσεις των καταπιεστών. Πάνω σ αυτή την εσωτερική διαλεκτική στήριξε τον μόνιμο στόχο του την ανατίναξη του μύθου, τη διάλυσή του μέσα στον ιστορικό χώρο και την ταυτόχρονη διάσωση του ουτοπικού του στοιχείου, του αντιμυθικού πλεονάσματος μέσα στο μύθο».(Σ. Μιχαήλ).
Ένα τέτοιο κίνημα που συνδυάζει το ουτοπικό πλεόνασμα εντός του Μυθικού πλαισίου με μια σύγχρονη αναζήτηση ενός μοντέρνου αντικαπιταλιστικού και ανατρεπτικού προγράμματος είναι το κίνημα των Ζαπατίστας , που μετέτρεψαν την αξιοπρέπεια σε όπλο στα χέρια των ιθαγενών. Ανοίγοντας ένα δρόμο που και άλλα κινήματα καλούνται να το διαβούνε.